حجاب جنوب
نگاهی به برقع،پوشش زنان استان هرمزگان از سبز به قهوه ای نقاب یا پوشش صورت مخصوص زنان سواحل خلیج فارس،بدون لباس مخصوص آنها معنی نمیدهد.برقع را معمولا با شال های رنگی یا چادرهای بندری می پوشند که پر از نقش و نگار و رنگ هستند. چشم ها و دست ها برقع؛پوششی دست دوز و میراث معنوی مردمان سواحل خلیج فارس که هنوز چهره زنان جنوب ایران را می پوشاند قشم موزه مردم شناسی است؛همین حالا و در همین روزگاری که همه رسم ها و یادهای سنتی و ماندگار ایران در حال تحول جدی است
نگاهی به برقع،پوشش زنان استان هرمزگان
از سبز به قهوه ای
نقاب یا پوشش صورت مخصوص زنان سواحل خلیج فارس،بدون لباس مخصوص آنها معنی نمیدهد.برقع را معمولا با شال های رنگی یا چادرهای بندری می پوشند که پر از نقش و نگار و رنگ هستند.
چشم ها و دست ها
برقع؛پوششی دست دوز و میراث معنوی مردمان سواحل خلیج فارس که هنوز چهره زنان جنوب ایران را می پوشاند
قشم موزه مردم شناسی است؛همین حالا و در همین روزگاری که همه رسم ها و یادهای سنتی و ماندگار ایران در حال تحول جدی است.سفر به این جزیره پهناور،یعنی برخورد با تمدن کهنی که هنوز هم بسیاری از آداب و رسومش به جا مانده .درست است که شهر قشم در این جزیره با ساختمان های تجاری و پاساژهای مدرنش دیگر شباهتی با روزگاران گذشته خود ندارد اما همین جا هم هنوز ردپای تاریخ مردمان جنوب به خوبی مشخص است.یکی از آنها نقاب مخصوصی است که زنان این جزیره به صورت می زنند؛نقابی در رنگ ها و انواع مختلف که معمولا از بالای ابرو تا زیر بینی را می پوشاند و دریچه هایی برای دیدن جهان دارد.نقابی مخصوص زنان سواحل خلیج فارس که آن را به عربی بُرقع(Borqe)به گویش محلی مناطق هرمزگان بُرکه (Borke)،در مناطقی از بندر لنگه بَتوُله(Batoole)و میان مردمان مناطق شمال بندر لنگه و جنوب استان فارس(لارستان)تَبیله(Tabile)می نامند.برای یافتن رمز و راز این نقاب با قایق از بندر عباس به سمت جزیره قشم حرکت می کنیم که موزه ای از انواع و اقسام آن را در خود جای داده است.
از ناخدای جوان قایق که درباره برقع و آداب و رسومش می پرسم،می گوید چیزی نمی داند؛این اولین قدم باری دستیابی به سنتی است که همین ناخدای جوان هر روز نه تنها در جزیره قشم ،که در بسیاری از شهرهای حاشیه خلیج فارس با آن رو در رو است.پس از سفر دریایی 40دقیقه ای و رسیدن به قشم،به طرف درگهان می رویم،شهری در 20کیلو متری شهرستان قشم که می گویند از زمان های دور مرکز تجاری این جزیره و مهمترین بندرگاه این نواحی بوده است.با اینکه گرمای طاقت فرسای درگهان کلافه مان کرده،در گوشه و کنار شهر زنانی را می بینیم که با چادرهای رنگین و برقع ها بر صورت این طرف و آن طرف می روند.قرار است به خانه یکی از معتمدین درگهان،حاج محمد دریانورد برویم تا از گذشته برقع برایمان تعریف کند.
تحفه ای از یونان و هند
«به بمبئی که می رسیدیم باید می رفتیم «سه بری».آنجا محله ای بود که کارگاه رنگرزی داشت و پارچه های برکه را رنگ می کردند».حاج محمد پیرمردی است سفید پوش که 75سال را پشت سر گذاشته.وقتی از سفر به هند برایمان می گوید،تأکید می کند که با لنج بادبانی،از گرمای تابستان یک سال تا گرمای سال دیگر در راه بوده اند.از آنجا که بیشتر مردان این بندر دریانورد بوده اند،مایحتاج یک سال خانواده به حاصل مالی این سفر های تجاری بستگی داشت؛واردات و صادرات خرما،میوه،چوب و پارچه از این کشور به آن کشور.اما در این میان پارچه برقع جایگاه دیگری داشته؛متاعی بوده از هند مخصوص زنان خلیج فارس ؛پارچه ای که در ایران به پوشش منحصر به فردی تبدیل می شد برای صورت زنان جزیره.اینکه دقیقا برقع از چه زمانی وارد ایران شده برای محققان روشن نیست اما چیزی که درباره آن اتفاق نظر وجود دارد این است که در زمان هجوم پرتغالی ها و بعد از آن انگلیسی ها به جنوب ایران،زنان خطه جنوب _بویژه خطه هرمزگان و جزایر آن_از این پوشش در کنار حجاب خود حصاری ساخته بودند در مقابل مهاجران.این دوره را باید دوره اوج رواج این پوشش دانست اما برای یافتن خاستگاه اولیه آن راه دور و درازی را باید در تاریخ بپیماییم.آن طور که در کتاب دایره المعارف لاروس آمده این پوشش در زنان باستان دیده شده است؛«بعضی از زنان یونان قدیم از حجاب مخصوصی که رو به روی چشم ها دو سوراخ داشته است ،استفاده می کرده اند.این نوع پوشش به طرز بسیار جالبی بافته می شده و ظاهری شفاف و درخشان داشته است.چنانچه هم اکنون برقع مورد استفاده زنان جنوب خلیج فارس شفاف و درخشان و آغشته به نیل است ».عباس انجم روز_محقق و پژوهشگر _هم در کتاب «برقع پوشان خلیج فارس و دریای عمان»منشا اصلی این پوشش را یونان می داند:«از یونان به اسپانیا و سپس به صحرای طوارق و بربر و کرانه های عربستان ،عمان و بالاخره به کرانه های شمالی خلیج فارس انتقال یافته است.در طوارق و بربر برقع تنها جنبه حجاب و رویگیری نداشته بلکه استعمال آن بیشتر به خاطر حفظ چهره از بادهای گرم موسمی و سپس جلوگیری از تابش آفتاب صحرا بوده است».انجم روز البته به زمان پیدایش برقع در ایران هم اشاره می کند؛«در سفرهای جنگی شاپور اول و شاپور دوم که اعراب را گوشمالی دادند و هر دو عده ای از اسرای عرب را به ایران آوردند و در نقاط پهناور خوزستان پراکنده کردند و اقامت دادند،برقع از آن زمان بوده.ولی هم اکنون می بینیم که گروه های موجود استان خوزستان فاقد برقع هستند و این خود می رساند که برقع جزء عادات تمام مردم عرب دنیا نبوده است».هر چه بود و هر چه هست،حالا برقع یکی از مهمترین مشخصه های زنان جنوب ایران است؛پوششی که در هر روستا و شهری در سواحل خلیج فارس نوع بخصوص خود را دارد و رسم و رسوم مخصوص به خود را.
معنای نقاب
پارچه هایی را که محمد از سفرهای دریایی خود برای زنان به ارمغان می آورد به دست خیاطان برقع ساز می سپرد تا از آنها باب طبع و رسم زنان هر منطقه ،برقع های مخصوص دوخته شود؛«در جزیزه ،هر کدام از روستا ها بر که خود را دارند.شاید بعضی جاها به هم شبیه باشند اما حتما تفاوت کمی دارند».آمنه،دختر حاج محمد این را می گوید.او برقع مخصوص زنان درگهان را نشانم میدهد و توضیح می دهد که این برقع از بالا تا روی شقیقه را می پوشاند و از پایین هم لب ها را پنهان می کند.اندازه چشم ها هم در این برقع به نسبت برقع روستای لافت کوچک است.برقع لافتی ها به خاطر آنکه کمی کشیده تر است و تقریبا تا نزدیکی گوش را می پوشاند،باعث شده تا چشم ها بیشتر مشخص شود.این طور که آمنه می گوید،بین برقع های موجود در جزیره قشم تفاوت برقع زنان«رمکان»که روستایی در 28کیلومتری شهر قشم است،از بقیه بیشتر است.در این نوع برقع علاوه بر چشم ها گونه هم کاملا مشخص است و برقع تنها ابرو ،لب و بینی را می پوشاند.
برقع ها ی قشمی در عین تنوع از نظر ساختار کلی شبیه به هم هستند ؛فرمی ساده که غالبا هیچ گونه دوخت تزئینی ای روی آن به کار نمی رود و تنها در برش محل چشم ها،فواصل بین گونه ها،شکل ظاهری و محیطی آن با هم تفاوت دارند.مناطق با اهمیت و روستاهای بزرگ این جزیره هر کدام از یک نوع برقع استفاده می کنند و اهالی روستاهای دیگر هم انواع دیگری برای خود دارند.رنگ تمامی این برقع ها یکسان است و پارچه های برقع را با رنگ های براق به نام نیل برقع که یک نوع رنگ شیمیایی است رنگ می کنند.این ماده رنگ مشکی متمایل به بنفش و تا حدودی سبز تیره به برقع می دهد که به خاطر به کارگیری ماده نیل در پارچه تلالو خاصی دارد.استفاده از ماده نیل در برقع ها به حدی است که معمولا با لمس کردن آن اثر آبی رنگش روی دست ها باقی می ماند.جالب است که اهالی جزیره قشم این ماده را در رفع و بهبودی جوش هایی که در آستانه بلوغ و غرور جوانی بر صورت دختران سبز می شود مؤثر می دانند همین هم باعث شده تا هنوز بعضی از دختران جوان این خطه برقع به صورت بزنند.
تفاوت برقع ها تنها به جزیره قشم محدود نمی شود .در سراسر استان هرمزگان،هر منطقه ای برقع مخصوص به خود را دارد.این تفاوت میان برقع های جزایر خلیج فارس با دیگر مناطق هرمزگان بیشتر به چشم می آید.برقع جزایر کوتاه و شامل نوارهای نازکی است که روی ابروها و بینی را می پوشاند و نوار نسبتا پهنی که لب ها را از نظر پنهان می دارد.در بعضی از گونه های برقع های قشمی،برش پارچه بالای لب تشابه زیادی هم به سبیل مردان پیدا می کند.در حالی که برقع های بندرعباس که به برقع بندری معروف هستند کاملا از نظر شکل و ظاهر متفاوتند.
برقع بندری را از پارچه ای به رنگ سیاه می سازند که البته نمونه هایی از نوع چرمی آن هم کاربرد دارد.برش آن از بالا دارای زاویه ای باز و 8مانند بوده و پایین آن به صورت منحنی است.علاوه بر تعبیه دو سوراخ برای چشمها در قسمت وسط دو چشم،چوبی به عرض دو و طول ده سانتی متر قرار می دهند که از درخت نحل گرفته می شود و به پنگ مغ معروف است.البته در دیگر مناطق هرمزگان مثل میناب و جاسک رنگ،فرم و دوخت های تزئینی به کار رفته روی برقع ها به گونه دیگری است و سنت مخصوص به خود را برای استفاده دارد.انتخاب رنگ برقع ها یکی از این سنت هاست که استفاده کننده به وسیله آن جایگاه اجتماعی و طایفه ای خود را مشخص می کند.
رنگ ها و سنت ها
رنگ برقع همسر همسر حاج محمد قهوه ای است.می گوید:«اولش این رنگی نبوده و نیلی بوده وقتی برکه ای را زیاد بپوشی رنگ نیلی اش می رود و قهوه ای می شود.این یعنی اینکه باید برکه جدید خرید».رنگ برقع برای مردمان جنوب فقط وسیله ای برای تزئین و زیبایی نیست.هر رنگی مفهوم ویژه ای داشته و سنت خاصی را از گذشته تا حال در خود دارد.بار معنایی این رنگ ها را میتوان تقریبا به طور یکسان و با تفاوت های کمی در سراسر سواحل خلیج فارس دید؛مثلا برقع مشکی کامل که جنسش از پارچه مشکی است مخصوص زن های ماتم زده است.زنانی که شوهرانشان مرده باشند تا زمانی که در لباس ماتم نشسته اند_یعنی چهار ماه و ده روز_از این برقع استفاده می کنند.در این ایام زن باید تماما سیاه پوش بوده و صورتش پوشیده از نگاه نامحرم باشد.البته بعضی از پیرزنان _به خصوص در منطقه بشاگرد_این رنگ از برقع را همیشه به چهره می زنند.برقع قرمز به برقع بلوچی معروف است و تا حدودی در بخش جنوب شرقی بلوچستان هم استفاده می شود.شکل آن مستطیل کامل است و در نمونه هایی از تزئینات پولک،نوارخرس و گلابتون در کنار سوزن دوزی که غالب سطح برقع را می پوشاند استفاده می شود.این رنگ برقع مخصوص زنان متاهل است که هم در خانه و هم در بیرون از آن استفاده می کنند.نخ کاموای قرمزی پوشش سطح آن را تشکیل می دهد که امروزه از چرخ در تهیه آن استفاده می شود.برای تزئین آن هم از نخ گلابتون زرد رنگ غالبا روی بینی برقع استفاده می کنند.
برقع زرشکی مخصوص دختران مجرد یا عقد کرده است و غالبا ساده و بدون تزئین.در بعضی مناطق هرمزگان دختران تا قبل از ازدواج برای پوشش کامل از دید نامحرم این برقع را به صورت می زنند.دوخت روی آن تمام سطح برقع را می پوشاند اما دور چشم آن به اندازه دو تا سه سانتی متر بدون کاموا و به رنگ سیاه است.جالب است که این رنگ تنها مورد استفاده دختران نیست و برقع زرشکی زنانه از آن استفاده می کنند،سیاه نیست و بیشتر در ایام عزاداری محرم و صفر استفاده می شود.این برقع بر خلاف نوع دخترانه اش تزئینات دارد و روی بینی اش را با نخ گلابتون زینت می کنند.رنگ دیگری که در برقع ها مفهوم ویژه ای دارد ،نارنجی است که آن را بیشتر دختران به صورت می زنند ،اما بانوان تازه عروس هم با تزئیناتی بیشتر تا مدت ها از آن استفاده می کنند.البته نوع تزئینات بیشتر آن در ایام جشن عروسی عمومیت بیشتری دارد.در این برقع به کارگیری الیاف طلا در تزئین آن و نصب پلاک طلا برای تازه عروسان متداول است و استفاده از نخ ابریشم هم در این نوع کاربرد بسیار دارد.
درست است که انواع برقع ها و رنگ های متنوع آن در شناخت کسی که برقع به چشم زده کمک می کند اما چیزی که هر تازه مواردی را مبهوت می کند این است که اهالی جنوب چگونه نزدیکان خود را از پشت برقع می شناسد.همسر حاج محمد جواب جالبی به این سؤال می دهد:«اینکه تعجب ندارد.در یک اتاق که 50بُرکه به صورت دارند هم می توانیم همه خانواده و همسایه هایم را بشناسم.ما در شناخت چشم ها مهارت داریم».
ساخت خیاط
«پارچه های هندی را یکراست می دادیم دست خیاط تا برقع هایمان را برایمان درست کند».حاج محمد دریانورد می گوید که درگهان پر از زنان خیاطی بوده که برقع می ساخته اند.سراغ این زنان خیاط را که از او می گیرم،پیرمرد می گوید:«آخرین نفرشان در درگهان ،همین چند سال پیش به رحمت خدا رفت».می پرسم پس برقعی را که حالا زنان درگهان به صورت می زنند چه کسی می دوزد که همسر دریانورد پاسخ می دهد:«همین نزدیکی ها.روستای گیاه دان.یک خیاط زن آنجا هست که هنوز هم بُرکه می دوزند و ما هم آنجا می رویم».از همسر حاج محمد می خواهیم تا دیدن این خیاط را برایمان میسر کند که متاسفانه پس از تماس تلفنی متوجه می شویم در حال حاضر در خانه نیست.پس مجبوریم برای دیدن کارگاه تولید به لافت برویم که می گویند هنوز خیاطان برقع دوز زیادی دارد.
با یکی از وانت های بی شمار درگهان که خاص جزایر هرمزگان است به سمت لافت در 60کیلومتری درگهان می رویم و آنجا سراغ زنی را می گیریم که خیاط معروف برقع است؛خانم فاطمه محمد.احمد پسر او،ما را به داخل منزل هدایت می کند.می گوید مادرم نزدیک 50سال است که برکه می دوزد.خیلی طول نمی کشد که او را می بینیم.بی مقدمه نحوه ساخت برقع را از او می پرسم و او هم با آرامش همه را توضیح می دهد.پارچه مخصوص (شیله)بند برقع،چوب بمبوک،قیچی ،نخ و سوزن و یک تکه صابون تمام وسایل لازم برای ساخت برقع است.فاطمه محمد می گوید در زمان قدیم پارچه ها را مستقیما از هند می آوردند.اما الان از هند به دوبی و بعد به درگهان می آورند.پارچه هایی با رنگ سبز روشن در بسته بندی های 30تایی که اندازه آن به قاعده یک دفتر 40برگ کاهی است.همه اینها را گذاشته است در یک جعبه فلزی .در جعبه را باز می کند پر است از چوب و کاغذ و نخ و سوزن.
می گوید چون هوا خیلی گرم است و می داند طاقت گرما نداریم،وسایلش را آورده زیر باد کولر اما در روزهای عادی کار ساخت برقع را در هوای آزاد انجام میدهد؛چون رنگ (نیله)به سرعت در فضای اتاق پخش می شود و تمام وسایل و لباس ها را به خود آغشته می کند.خیاط ماهر یک پارچه را از بسته 30تایی بیرون می کشد و ابتدا با قیچی ،جای چشم ها را در پارچه در می آورد.او می گوید بدون هیچ متر و قالبی می تواند ده ها جای چشم را روی پارچه های متعدد ،هم اندازه در بیاورد.سپس دور تا دور قسمت بریده شده را برای سهولت در دوخت صابون می کشد.دور آن را با نخ می دوزد و سپس با حرکات ریتمیک دست ،تمام پارچه را به حالت چین چین در می آورد.احمد_پسر او_از دنگ و فنگ ساخت برقع می نالد که مادر از زیر برقع نگاهی به او می اندازد و می گوید:«هر کاری سختی خود را دارد و باید سختی بکشی تا کارت بهترین باشد».بعد دوباره کار خود را ادامه می دهد.دور تا دور پارچه را دو ردیف کوک می زند و چوب بمبوک را که اندازه یک چوب بستنی است،در حفره ای که روی بینی قرارداده جای میدهد.گویا ستون استحکام برقع همین یک تکه چوب است.در آخر هم یک جفت بند را به دو طرف برقع متصل می کند.برای اینکه هنگام استفاده آن را پشت سر گره بزنند و از افتادن برقع از روی صورت جلوگیری شود.
ساخت بند برقع برای خودش کلی وقت گیر است،باید با وسایل خاصی به نام«جوغن زری»سیم های رنگی مخصوصی را به هم بافت.مادر احمد می گوید خانواده هایی که وضع مالی خوبی دارند در محل اتصال بند به برقع از نوعی حلقه طلا استفاده می کنند که به زیباتر شدن برقع کمک می کند و گاهی هم قیمت آن به بیش از دو میلیون تومان می رسد او می گوید از این برقع ها بیشتر در اعیاد و مراسم عروسی استفاده می شود.پس از پایان ساخت برقع که حدود نیم ساعت طول می کشد ،خیاط قسمتی از برقع را که روی صورت قرار می گیرد ،چسب نواری می زند تا هنگام استفاده صورت رنگی نشود و سپس آن را به من هدیه می کند.گویا هنگام عید نوروز که مسافران زیادی از نقاط مختلف ایران با لافت سفر می کنند استقبال زنان غریبه از برقع مخصوص زنان جزیره بسیار زیاد است و خیاط بسیار پرکار می شود؛«مهمانان به برکه علاقه بیشتری دارند تا دختران خودمان».این را فاطمه محمد می گوید.
رسم از یاد رفته
«زمانی هر جا که می رفتی زن ها بُرکه بر صورت داشتند و خیلی ها بُرکه می ساختند.حالا به جز من و چند زن همسایه کسی برکه نمی دوزد.دختران جوان هم نمی خواهند دستانشان رنگی شود و برای همین بُرکه نمی سازند»خانم فاطمه محمد این را با حسرت نمی گوید چون معتقد است که زمانه عوض شده و باید به خواست جوان ها تن داد.
واقعیت این است که در بسیاری از مناطق جنوب ایران،دیگر کارگاه های تولید برقع وجود ندارند اما این موضوع دلیلی برای از بین رفتن کامل آن هم نیست.هنوز هم در سواحل خلیج فارس و به خصوص در روستا ها و شهرهای جزیره قشم،کارگاه های خانگی تولید برقع وجود دارد؛کارگاه هایی که در آن زنان خیاط جنوبی دور هم جمع می شوند و با پارچه های رنگین ،برقع می سازند.البته این کار نسبت به قدیم کمتر شده است.در دهه های گذشته در بیشتر شهرها و مناطق استان هرمزگان تولید برقع رواج فراوانی داشت ولی امروزه سلایق و نوع پوشش مردم در بیشتر مناطق این استان تغییر یافته و استفاده از این پوشش بسیار کم و محدود شده.به همین دلیل هم مراکز تولید آن کمتر شده است.زمانی درگهان مهم ترین مرکز تولید برقع از نوع جزایری بود؛هر چند حالا با ورود ماشین های چرخ خیاطی بیشتر روستاهای قشم برقع می سازند اما هنوز هم هیچ کدام آنها به اندازه گذشته تولید ندارند.این موضوع را می توان از میان آمارها فهمید.
بررسی های انجام شده در سال 1388گویای این است که نزدیک به 500کارگاه کوچک و بزرگ خانگی تولید برقع در جزیره قشم،منطقه میناب تا جاسک وجود دارد که یک چهارم آنها کاملا دست دوز و بقیه به صورت چرخ دوز خستند.مقایسه این آمار با آمارهای گذشته نشان می دهد که در یکی دو دهه اخیر نزدیک به 90درصد کارگاه های تولید برق تعطیل شده و یا تولید محصول خود را تغییر داده اند.واقعیت این است که اگر به همین ترتیب پیش برویم،تا ده سال آینده از همین تعداد کارگاه های موجود هم خبری نخواهد بود.استفاده از برقع هر روز طرفداران کمتری پیدا می کند و نسل جدید با پوشش امروزی،خود به خود به کارگیری این وسیله را بی اعتبار کرده است.امروزه استفاده از پوشش های محلی مثل برقع ها در حال کاهش است و بیشتر در مراسم آیینی خاص،جشن ها و عروسی ها از آن استفاده می شود.البته برقع تنها لباس کامل بومی منطقه کاربرد و معنا دارد و در هرمزگان امروز درصد ناچیزی از زنان پوشش بومی بر چهره می زنند.این وسیله که حالا بیشتر در بین زنان سالخورده روستایی در مناطقی چون میناب،جاسک،قشم و بندر عباس استفاده می شود در بین زنان اهل سنت طرفداران بیشتری دارد.امروزه استفاده از برقع در میان دختران نسل حاضر هرمزگان بیشتر جنبه تزئینی دارد اما آنچه به وضوح قابل مشاهده است کمرنگ شدن استفاده از برقع و به نوعی به تاریخ پیوستن این نمونه از پوشش منطقه است که نزدیک به سه قرن متمادی در فرهنگ این منطقه حضور پر رنگی داشته و می توان به صراحت یک دوره تاریخی را به نام آن اختصاص داد؛دوره ای که پیش بینی می شود تا 20سال آینده اثری از آن باقی نماند.
منبع:همشهری ماه ،شماره ی 47
Visits: 328
